42. pułk piechoty w Białymstoku

42. pułk piechoty był największą jednostką wojskową jaka stacjonowała w Białymstoku w dwudziestoleciu międzywojennym – przypomina Natalia Filinowicz z Muzeum Wojska w Białymstoku. Swoje koszary miał przy ulicy Traugutta na Wygodzie, niedaleko dzisiejszej ulicy 42. Pułku Piechoty.

Z artykułu dowiesz się:

• gdzie formowały się zalążki późniejszego 42 pułku piechoty
• jaki szlak bojowy przeszła formacja, zanim osiadła w Białymstoku
• gdzie w Białymstoku stacjonował 42 pułk piechoty
• jaki wpływ miała jednostka na życie miasta
• jaką rolę odegrała podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku

– 42. pułk piechoty, a raczej jego protoplasta, powstał nie w Polsce a na ziemi włoskiej – opowiada Natalia Filinowicz z Muzeum Wojska w Białymstoku. – Historia jego powstania jest nierozerwalnie związana z  powstałą w 1917 roku Armią Polską we Francji. Początkowo rekrutacja Błękitnej Armii  nie spełniła oczekiwań jej organizatorów, wobec czego ich oczy skierowały się w inne rejony świata, w tym na Włochy.

Należy w tym miejscu przypomnieć, że w czasie I wojny światowej Polacy służyli w armiach zaborczych, a największy ich procent walczył w armii austro-węgierskiej. Znaczna część jednostek w których służyli Polacy w 1917 roku przerzucona została na front włoski. Część z nich, w wyniku działań zbrojnych, dostała się do niewoli i została umieszczona w obozach jenieckich we Włoszech. Polacy ci stanowili dobrą bazę rekrutacyjną, co przyczyniło się do powstania tak zwanej armii polskiej we Włoszech.

– Trzeba podkreślić, że nie była to armia samodzielna, jednostki powstające bowiem w jej ramach (w dwóch obozach rekrutacyjnych) domyślnie miały zostać wysłane do Francji i włączone w skład Armii Polskiej we Francji – przypomina Natalia Filinowicz. – We Włoszech żołnierze polscy przechodzili szybkie szkolenie bez broni (Włosi nie wyrazili bowiem zgody na uzbrojenie polskich jednostek). Po odesłaniu ich do Francji jednostki przechodziły reorganizację i ponowne szkolenie.

W jednym z obozów, w Santa Maria Capua Vetere, w 1918 roku powstał 3. Pułk Strzelców im. Józefa Poniatowskiego i to właśnie ta jednostka dała początek 42. pułkowi piechoty.

– Szkolenie bez broni polegało głównie na nauce regulaminów obowiązujących w Armii Polskiej we Francji i musztrze – kontynuuje Filinowicz. – Dopiero we Francji odbywało właściwe szkolenie, tym razem już z bronią.

Żołnierze późniejszego 42. pułku piechoty trafili do Polski w maju 1919 roku, a po przejściu ponownej reorganizacji jednostka włączona została w struktury istniejącego już Wojska Polskiego. Nazwa pułku po przybyciu do Polski zmieniała się kilkukrotnie – początkowo był to 13. pułk strzelców, później 150. Pułk Strzelców Kresowych, 42. Pułk Strzelców Kresowych i ostatecznie pod koniec stycznia 1920 roku był to już 42. pułk piechoty.

– Zanim 42. pułk piechoty osiadł w Białymstoku pełnił służbę na granicy polsko-niemieckiej, później brał udział w przejmowania Pomorza z rąk niemieckich – kontynuuje Filinowicz. – A początkach 1920 roku jego delegacja brała też udział w zaślubinach Polski z morzem. Następnie 42. pułk odesłano na Podole, gdzie już w składzie 18. Dywizji Piechoty wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

W 1919 roku w Białymstoku znalazł się batalion zapasowy 42. pułku, który m.in. miał zająć się renowacją dawnych koszar 64. Kazańskiego Pułku Piechoty przy ul. Traugutta. Te w przeciągu działań zbrojnych Wielkiej Wojny uległy znacznym zniszczeniom i należało je przygotować na przybycie całego pułku.

– Po przejściu frontu wojny polsko-bolszewickiej przez Białystok koszary uległy ponownemu zniszczeniu, do czego w głównej mierze przyczynił się wybuch pociągu z amunicją na pobliskiej stacji kolejowej – opowiada Natalia Filinowicz. – Po powrocie batalionu zapasowego do miasta na powrót podjęto prace renowacyjne. Kiedy w 1921 roku Białystok wyznaczono na stały garnizon pułku, prace remontowe w kompleksie koszarowym nie zostały jeszcze zakończone. Pułk wobec tego został rozbity między dwie miejscowości. Część pułku stacjonowała w Białymstoku, część w Osowcu.

Dużą rolę w życiu jednostki, oczywiście poza szkoleniem, pełnił sport. Wojskowy Klub Sportowy 42. pułku piechoty działał od 1920 roku, jednak nie od razu został Jagiellonią. Należy także pamiętać, że wojskowy klub sportowy to nie tylko piłka nożna, choć cieszyła się ogromną popularnością. W jego ramach uprawniano także lekkoatletykę, szermierkę czy tenis. W przedwojennym Białymstoku istniało także kilka różnych klubów sportowych, w których również działali żołnierze 42. pułku piechoty. W wyniku ich połączenia w 1932 roku powstał Białostocki Klub Sportowy „Jagiellonia”. Natomiast Wojskowy Klub Sportowy „Jagiellonia” powstał dopiero w 1935 roku, w wyniku reorganizacji wyżej wymienionego klubu.

Żołnierze 42. pułku piechoty aktywnie włączali się w życie miasta. Bardzo rozpoznawalna była orkiestra jednostki, która uważana była w zasadzie za orkiestrę reprezentacyjną miasta. Brała udział we wszelkich uroczystościach państwowych oraz dawała występy na Plantach. W pułku funkcjonował także teatr amatorski i chór.

– Szczególną popularnością cieszyły się rewie żołnierskie organizowane dla miejscowej ludności – opowiada Natalia Filinowicz.

Po wybuchu II wojny światowej 42. pułk piechoty należał do 18. Dywizji Piechoty, która weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Jej zadaniem była m.in. osłony linii kolejowej Grodno – Białystok – Warszawa i obrony linii Narew – Biebrza. 42. pułkiem piechoty i dywizjonem 18. pułku artylerii lekkiej obsadzono pozycję pod Ostrołęką.

– W pierwszych dniach wojny na pozycji pułku panował względny spokój – wyjaśnia Natalia Filinowicz. – Sytuacja diametralnie zmieniła się pod koniec pierwszego tygodnia wojny, kiedy Niemcy zdobyli przeprawę pod Różanej. Wówczas zagrożone zostało skrzydło Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Pierwsze poważne starcie, w jakim wziął udział pułk był bój pod Nowogrodem. Początkowo pozycji broniły elementy 33. pułku piechoty, jednak po kilku dniach wyczerpani żołnierze tejże jednostki potrzebowali wsparcia. Z odsieczą wysłano właśnie 42. pułk piechoty. Pomimo znacznych wysiłków żołnierzy, Nowogrodu nie udało się odbić, a jednostka została zmuszona do wycofania się. Znaczący w historii jednostki był także bój w okolicach Andrzejewa w dniach 12–13 września. To właśnie tam stłumiony został opór 18. Dywizji Piechoty próbującej wydostać się z kotła. Wraz z kapitulacją dywizji, przestał także istnieć 42. pułk, a sztandar jednostki dostał się w ręce niemieckie.

Mieszkańcy Białegostoku po dziś dzień kultywują pamięć o 42. pułku piechoty.

– W Parku Zwierzynieckim, na Placu Konstytucji 3 Maja, oglądać możemy pomnik poświęcony żołnierzom 42. pułku piechoty poległym w wojnie polsko-bolszewickiej Przedstawia on boginię zwycięstwa Nike podtrzymującą rannego żołnierza – podpowiada Natalia Filinowicz. – Pierwotnie stanął w tamtym miejscu w 1930 roku, jednak w czasie II wojny światowej został zniszczony. Ponownie odbudowano go pod koniec lat 90. XX wieku. Mamy także Pomnik Obrońców Białegostoku na Wysokim Stoczku przy alei Jana Pawła II. Upamiętnia on m.in. żołnierzy batalionu marszowego 42. pułku piechoty broniących Białegostoku we wrześniu 1939 roku. Także przy kościele św. Rocha znajduje się pomnik poświęcony temuż oddziałowi. Z kolei przy fragmencie dawnej bramy wjazdowej do koszar przy ul. Traugutta (nieopodal kościoła pw. Najświętszego Serca Jezusa – byłej świątyni garnizonowej) znajduje się tablica pamiątkowa.

Poza pomnikami w Białymstoku funkcjonuje także szkoła imienia 42. pułku a tradycje jednostki kultywuje 18. Białostocki Pułk Rozpoznawczy.

Opracował: Jerzy Doroszkiewicz

Na zdjęciu: ppor. S. Uniśkiewicz i por. W. Moniuszko z 42. pułku piechoty z żonami, Białystok, 1936. Fotografia w zbiorach Muzeum Wojska w Białymstoku, nr inw. MWB/D/3608/5